چند نکته ضروری
**************************************
مقدمه
آنچه که ما را به فضای تحقیقی و یا نوشتاری در حوزه تحقیق علمی سوق میدهد ماحصل چندین فرایند فکری و عملی است که هر کدام به نوبه خود دارای ویژگیها و مولفههای مخصوص به خود است. شاید هر کدام از این مراحل و یا عملیات به تنهایی خروجی مخصوص به خود داشته باشد اما آنچه که عامل تأثیرگذار در حوزه علمی است تحقیق و روشمند بودن آن است نه نوشتار. فرایند فکری و روشمند است که منجر به تولید علم خواهد بود تحقیق فرآیند ساخت ترکیب جدیدی از مولفههای موجود است. اختراعات و اکتشافات نیز همین است. اختراع خلق چیزی نیست بلکه کشفی است که از پس ترکیب متغیرهای موجود ایجاد میشود.
در این مختصر به ویژگیهای کلی یک مقاله علمی پرداخته میشود. البته در مواردی که نیاز به ارائه مطالبی مربوط به روش تحقیق باشد بیان خواهد شد. دقت در رعایت این معیارها، محتوای علمی و نوشتاری ما را به سوی یک انسجام در مطالب و ارائه سوق میدهد و امکان پذیرش آن را در فضای علمی مانند نشریات و کنفرانسها فراهم میسازد.
**************************************
تفاوت تحقیق با مقاله
خیلی از کسانی که میخواهند مقاله علمی یا پژوهشی بنویسند تفاوتی بین این دو قائل نیستند. در بسیاری از مقالاتی که حتی در نشریات معتبر منتشر میشود اساساً کار تحقیقی انجام نشده است البته جستجویی درکار بوده است ولی به این جستجو، تحقیق گفته نمیشود، گردآوری اطلاعات و تنظیم آنهاست.
یکی از تفاوتهای تحقیق با تألیف نیز همین است. تألیف گردآوری اطلاعات، تنظیم آنها و تدوین است البته در تآلیف نوآوری نیز وجود دارد و خیلی از مواردی که در مسیر کار تحقیق طی میشود در تألیف نیز خواهد بود.
تحقیق ارائه یک مدل جدید است. یعنی با اطلاعات موجود و با استفاده از فکر خود بتوانیم کشف جدیدی را انجام دهیم. در تحقیق باید برای حل مسأله یا مشکل راهی ارائه کند تا با بکار بستن آن مشکل مرتفع شود.
مقاله یا نوشتار میتواند خروجی یک تحقیق باشد همانطور که تدریس، تالیف، سخنرانی و تبلیغ میتوانند خروجیهای دیگر تحقیق باشند. اگر دامنه خروجیهای کار تحقیق را وسیعتر کنیم خواهیم دید که کار رسانه نیز میتواند خروجی کار تحقیقی باشد به عبارت دیگر یک تألیف، سخنرانی، تدریس، تبلیغ، فیلم سینمایی میتواند بر اساس یک کار تحقیقی شکل گرفته باشد یعنی پشتوانه تحقیق داشته باشد و میتواند فقط از اطلاعات موجود استفاده کرده و نهایتاً به بیانی دیگر کار خود را ارائه کند.
پس اگر سخن از مقاله است منظور عملیات پژوهش نیست.
مراحل عملیاتی پژوهش
هر برنامه پژوهشی، به یک معنا، سه مرحله عمده دارد: طراحی، اجرا و گزارش.
1. مرحله طراحی
طراحی درست پروژه تحقیقاتی، تأثیر ژرفی در اثربخشی تحقیق دارد. در طرح تحقیقاتی باید مسأله تحقیق را تعریف و مسائل مندرج در آن و فرضیه های مربوط را با صورتبندی بیان کنیم، هدف و ضرورت تحقیق متمایز از فواید آن، پیشینه تحقیق، بودجه بندی زمان، بودجه بندی هزینه از سرفصل های عمده طرح تحقیقاتی اند.
2. مرحله اجرا
اجرای پروژه تحقیقاتی به صورت غالب، متضمن پنج گام اساسی است، موفقیت در هر گامی به موفقیت در گام پیشین وابسته است:
2. 1. تشکیل پرونده علمی: شناسایی اجمالی منابع و اسناد و جمع آوری آن ها نقشی مهم در تمرکز ذهنی محقق و صرفه جویی در زمان تحقیق دارد و بهره وری پژوهش را افزایش می دهد. امروزه، استفاده از کتابخانه های دیجیتالی تشکیل پرونده علمی را بسیار آسانیاب، سریع و غنی کرده است. برخی از موسسه های پژوهشی پیشرو، برای استفاده از شبکه کتابخانه های الکترونیکی تأسیس سیستم متمرکز کرده اند. استفاده از این شبکه ها، زمان تشکیل پرونده علمی را به میزان صد برابر کاهش می دهد.
2. 2. نقادی منابع: مکرر یادآوری شده است که از هر منبعی نباید استفاه کرد. یکی از وظایف استاان راهنما، بیان این است که کدام مقاله یا کتاب را نخوانید. برخی از منابع با بهره وری تحقیق منافات دارند. بنابراین، گام دوم این است که منابع و اسناد شناسایی شده از حیث اصالت و اعتبار آن ها نقادی و سنجش شوند و منابع غیر معتبر و اسناد غیر اصیل حذف گردند. ملاک اصلالت و اعتبار، مسأله و فرضیه تحقیق است.
2. 3. ترتیب تاریخی منابع: در مطالعات کتابخانه ای، رعایت ترتیب تاریخی منابع از گذشتگان به آیندگان، راهگشا است. بنابراین، منابع گزینش شده را به لحاظ تاریخی چنان مرتب کنید که قدیمی ترین منبع را ابتدا مطالعه کنید.
2. 4. فیش برداری: چهارمین گام، گردآوری داده ها از منابع و اسناد است که در مطالعه کتابخانه ای به آن فیش برداری می گویند. در فیش برداری، سلیقه های فراوان وجود دارند. در انتخاب شیوه فیش برداری می توان به دو ملاک توجه کرد: افزایش تمرکز ذهنی محقق و کاهش زمان.
شیوه های فیش برداری مسأله محور هر دو ملاک را تأمین می کنند. اصل مسأله محوری تحقیق اقتضا می کند، محقق با داشتن مسأله، سراغ منابع برود و یافته های خود را در ذیل هر مسأله و به ترتیب تاریخی منابع، در یک برگ (یا برگ های پیوستی) فیش برداری کند.
3. 5. پردازش اطلاعات: تجزیه و تحلیل اطلاعات، آزمون فرضیه و استنتاج نتایج تحقیق آخرین گام اجرای پروژه تحقیقاتی است. اصول و فنونی که تا کنون بررسی شده اند، ابزارهای این مرحله از پژوهشند.
3. مرحله گزارش