چند نکته ضروری
**************************************
مقدمه
آنچه که ما را به فضای تحقیقی و یا نوشتاری در حوزه تحقیق علمی سوق میدهد ماحصل چندین فرایند فکری و عملی است که هر کدام به نوبه خود دارای ویژگیها و مولفههای مخصوص به خود است. شاید هر کدام از این مراحل و یا عملیات به تنهایی خروجی مخصوص به خود داشته باشد اما آنچه که عامل تأثیرگذار در حوزه علمی است تحقیق و روشمند بودن آن است نه نوشتار. فرایند فکری و روشمند است که منجر به تولید علم خواهد بود تحقیق فرآیند ساخت ترکیب جدیدی از مولفههای موجود است. اختراعات و اکتشافات نیز همین است. اختراع خلق چیزی نیست بلکه کشفی است که از پس ترکیب متغیرهای موجود ایجاد می‌شود.
در این مختصر به ویژگیهای کلی یک مقاله علمی پرداخته می‌شود. البته در مواردی که نیاز به ارائه مطالبی مربوط به روش تحقیق باشد بیان خواهد شد. دقت در رعایت این معیارها، محتوای علمی و نوشتاری ما را به سوی یک انسجام در مطالب و ارائه سوق میدهد و امکان پذیرش آن را در فضای علمی مانند نشریات و کنفرانسها فراهم میسازد.
**************************************
تفاوت تحقیق با مقاله
خیلی از کسانی که میخواهند مقاله علمی یا پژوهشی بنویسند تفاوتی بین این دو قائل نیستند. در بسیاری از مقالاتی که حتی در نشریات معتبر منتشر می‌شود اساساً کار تحقیقی انجام نشده است البته جستجویی درکار بوده است ولی به این جستجو، تحقیق گفته نمی‌شود، گردآوری اطلاعات و تنظیم آنهاست.
یکی از تفاوتهای تحقیق با تألیف نیز همین است. تألیف گردآوری اطلاعات، تنظیم آنها و تدوین است البته در تآلیف نوآوری نیز وجود دارد و خیلی از مواردی که در مسیر کار تحقیق طی می‌شود در تألیف نیز خواهد بود.
تحقیق ارائه یک مدل جدید است. یعنی با اطلاعات موجود و با استفاده از فکر خود بتوانیم کشف جدیدی را انجام دهیم. در تحقیق باید برای حل مسأله یا مشکل راهی ارائه کند تا با بکار بستن آن مشکل مرتفع شود.
مقاله یا نوشتار می‌تواند خروجی یک تحقیق باشد همانطور که تدریس، تالیف، سخنرانی و تبلیغ میتوانند خروجیهای دیگر تحقیق باشند. اگر دامنه خروجیهای کار تحقیق را وسیعتر کنیم خواهیم دید که کار رسانه نیز می‌تواند خروجی کار تحقیقی باشد به عبارت دیگر یک تألیف، سخنرانی، تدریس، تبلیغ، فیلم سینمایی می‌تواند بر اساس یک کار تحقیقی شکل گرفته باشد یعنی پشتوانه تحقیق داشته باشد و می‌تواند فقط از اطلاعات موجود استفاده کرده و نهایتاً به بیانی دیگر کار خود را ارائه کند.
پس اگر سخن از مقاله است منظور عملیات پژوهش نیست.
نکته: آنچه که بیانش ضروری به نظر میرسد این است که لایههای مختلفی در مقالات وجود دارد یعنی یک مقاله پژوهشی از زوایای مختلفی مورد بررسی و نقد قرار میگیرد. در هر قسمت به شرح و توضیح نکات لازم و قابل توجه خواهیم پرداخت.
محورهایی که در یک مقاله علمی بررسی می شود:
بررسی به لحاظ ساختار ظاهری و فیزیکی
به لحاظ محتوایی مقاله
ادبیات نگارش و نحوه ارائه
الف) بررسی به لحاظ ساختار ظاهری و فیزیکی
تفاوت مقالات پژوهشی و مطالعاتی
مقالات علمی را به لحاظ ساختار فیزیکی میتوان به دو دسته کلی تقسیم نمود:
پژوهشی و مطالعاتی
قابل ذکر است بخشی از این ساختارها در یک یا دو صفحه به طور اجمال، نمایی از موضوع پژوهش را به تصویر میکشد.
بعد از ورود به بدنه اصلی و محتوای پژوهش، که در اصل وارد فضای علمی متن می‌شویم خود داراری خصوصیاتی است که به شرح آنها خواهیم پرداخت.
۱- مقالات پژوهشی و ساختار آن
این مقالا ت اعم از بنیادی یا کاربردی، مستخرج از یک پروژه تحقیقاتی می باشد که معمولاً به تولید علمی منجر می شود، بنابراین، دارای نوآوری علمی است و در مجلهها و مراکز معتبر علمی- پژوهشی داخل یا خارج از کشور دارای جایگاه خاصی است این مقالات خروجی یک تحقیق روشمند است که مدلی را ارائه میکند.
ساختار مقاله پژوهشی
عنوان مقاله
موضوع مقاله
نام نویسنده
هدف اصلی پژوهش
ساختار کلی
چکیده (هدف، سوال، فرضیه، جامعه، نمونه آماری، روش نمونهگیری، روش پژوهش، ابزار پژوهش، روش تجزیه و تحلیل، یافتهها) به صورت اجمال.
کلید واژه‌ها (حداقل پنج کلیدواژه)
بدنه:
مقدمه (بیان مساله، ضرورت، پیشینه پژوهش)
هدفهای پژوهش
سوالات و فرضیه های پژوهش
روش تحقیق : مواد و روشها (جامعه آماری، نمونه آماری، روش نمونهگیری، ابزار اندازهگیری)
بحث و بررسی یافتههای پژوهش (تجزیه و تحلیل دادهها و بیان نتایج)
توصیه
نتیجه
فهرست منابع: منابع بر اساس استاندارد APA به تفکیک فارسی و انگلیسی
۲- مقالات مطالعاتی و ترویجی و ساختار آن
این مقالات بر پایه جابهجایی، تلفیق و ترکیب دانش موجود تهیه می شوند و معمولاً به روشن شدن زوایای مسالهای کمک مینمایند، از این گونه مقالات میتوان به مقالات مروری، تدوینی، ترجمهای، تحلیلی اشاره کرد. به لحاظ ارزش علمی در بین مقالات، در این مقالههای تحلیلی ارزش و اعتبار بالاتری دارند.
ساختار مقالات غیر پژوهشی
عنوان
موضوع
نام نویسنده
هدف
ساختار و یا فهرست اجمالی
چکیده (هدف، بیان مساله، ضرورت، نتایج) به صورت اجمال.
کلیدواژهها (حداقل پنج کلیدواژه)
بدنه:
مقدمه (شامل معرفی، هدف، مساله، ضرورت، سوابق پژوهشی و سوالات تحقیق)
مواد و روشها
بحث و نتیجه گیری
توصیه: شامل · پیشنهادات کاربردی و پژوهشی
فهرست منابع: بر اساس استاندارد APA به تفکیک فارسی و انگلیسی
یک قاعده کلی در تمامی مقالات علمی
پس از جستجوی فراوان در باره ساختار مقالات به محتوایی برخورد کردم که در چندین سایت به طور مشترک آورده شده بود. البته التزام به آن از بدیهیات است ولی به جهت اینکه باید در مورد دقت قرار گیرد در اینجا نیز به طور خلاصه آورده شده است.
ارکان مقاله نویسی
١- وحدت موضوع: مقاله باید حول یک موضوع مشخص نوشته شود عدم رعایت این نکته از انسجام محتوایی موضوع میکاهد.
٢- وحدت زمان: نویسنده باید زمان مقاله را از ابتدا تا به انتها ثابت نگاه دارد. مقایسههای تاریخی و ارجاع به گذشته از باب نمونه و و استدلال مانعی ندارد اما سیر بررسی باید مربوط به یک زمان مشخص باشد.
٣- وحدت مکان: جامعه نمونه و بررسی موضوع در مکان و محدوده خاص باید در کل مقال ثابت باشد.
٤- انسجام: منظور همان یکپارچگی منطقی و پیوستگی مطلب است. (در قسمت محتوایی توضیح داده شده است).
٥- استنتاج: نتیجه‌گیری در پایان مقاله و یا ضمن بحث برای رساندن خوانده به هدف ضروری است (این مطلب به طور کامل در قسمت نتیجه گیری شرح داده شده است).
**************************************
توضیح هر یک از مولفههای ساختار ظاهری و فیزیکی
یک مقاله تحقیقی به طور کلی می‌تواند در برگیرنده ساختاری مشابه ساختار زیر باشد.
١- عنوان و یا موضوع
عنوان یا موضوع یکی از مهمترین بخش‌های یک مقاله و معرف کل مقاله است. عنوان یکی از اجزاء اصلی است که در خیلی از موارد به جهت مغایت آن با موضوعات نوشته شده در مقاله باعث مردودیت توسط متخصصین و ارزیابان میگردد.
گاهی از اوقات هر دو با هم در یک مقاله قرار میگیرند در اینصورت عنوان می‌تواند مفهومی کلی باشد ولی موضوع باید دقیقاً به مسأله بپردازد. در اینگونه موارد عنوان جذاب و کمی دورتر از موضوع انتخاب می‌شود و با دقت در موضوع، عنوان انتخاب شده، معنی اصلی خود را آشکار میکند ولی باید دقت کرد که بیربط نباشد. عنوان به عنوان تابلوی یک مغازه اولین و شاخصترین نشانگر محتواست که حس و کنجکاوی خواننده را بر میانگیزاند. در صورتی که یکی از آنها (عنوان یا موضوع) فقط انتخاب شود باید دارای خصوصیات زیر باشد:
• پرهیز از عنوان‌های کلی و روزنامه‌ای؛
• استفاده از صفت و موصوف‌های لازم برای گویاتر نمودن عنوان؛
• دارا بودن جذّابیت برای جذب مخاطب؛
• فشرده و مختصر و یادآوردنی؛
• دوری از پیش داوری، مثل علل عقب ماندگی مسلمانان؛
• پرهیز از اصطلاحات نامأنوس و اختصار؛
• توجه به این نکته که عنوان یک برچسب است نه جمله.
• با توجه به اینکه در تحقیق عموماً موضوع تحدید می‌شود این دامنه (جامعه هدف) در عنوان آشکار شود، مثل بررسی میزان ارتباطات در گسترش مواد مخدر در دبیرستانهای پسرانه.
• اگر مفاهیمی در توصیف انجام کار نقش موثر داشته در عنوان ذکر شود.
• عنوان نباید نتیجه تحقیق را به صورت ثابت شده و قطعی بیان کند
مثال عنوان: گوهری در صدف
موضوع: نقش حجاب در شکلگیری شخصیت
٢- هدف
نوشتن هدف به عنوان یک جمله مسیر اصلی تحقیق را نشان میدهد خواننده مطلب در همان ابتدا تصمیم خود را برای خواندن مقاله میگیرد. (دقت داشته باشید: هدف با نتیجه متفاوت است. هدف در یک جمله کوتاه مسیر را مشخص میکند و نتیجه اثبات قطعی تحقیق را به صورت کامل نشان میدهد)
٣- ساختار یا فهرست اجمالی
آنچه که حرکت مرحله به مرحله در تحقیق نشان میدهد ساختار یا فهرست تحقیق است. وجود ساختار منطقی نشان از تفکر منطقی محقق و روش درست او حکایت دارد. ساختار با فهرست متفاوت است در مقالات کوتاه از ساختار استفاده می‌کنند و در مقالات مفصل تر از هم ساختار و هم فهرست بکار گرفته می‌شود.
آنچه که ضروری است ترتیب منطقی ساختار و یا فهرست اجمالی است که باید با متن یکی باشد.
تفاوت های ساختار مقاله با فهرست مقاله
ساختار می‌تواند مفهوم اصلی چند صفحهی به هم مرتبط باشد اما فهرست باید به صورت جزئی با محتوا انطباق داشته باشد.
ساختار می‌تواند شماره صفحه نداشته باشد اما فهرست شماره صفحه دارد که دقیقاً باید بر عنوان فهرست منطبق باشد.
ساختارها زیر مجموعههای ریزتری دارند که شاید در متن به صورت مشخص نباشد اما فهرست همان زیر مجموعهها به صورت مشخص است.
٤- کلیدواژه یا واژگان کلیدی
کلیدواژهها، مفاهیم اصلی یک مقاله هستند که بیشترین تکرار را دارند البته کلمات ربط و اضافه و افعال شامل آنها نمی‌شود. صفت و موصوف و مضاف و مضاف الیهها به عنوان کلیدواژه استفاده میشوند. عنوان مقاله، و موضوع آن در صورتی که جمله نبوده و مرتبط باشند کلیدواژه محسوب میشوند. کلید واژه، یک کلمه تا حداکثر 3 کلمهای است و در جستجوها به عنوان پل ارتباط بین جستجوگر و مطلب قرار گرفته و او را به محتوا میرساند. نویسنده کلماتی که اصل مقاله بر اساس آن نوشته شده است را به عنوان واژگان کلیدی معرفی میکند. و جستجو گر با استفاده از کلمات اصلی ذهنی خود به دنبال مقاله میگردد. پس دقت هر چه بیشتر در این کار، راه را برای دسترسی آسانتر به مقاله ما باز میکند.
هر چه کلیدواژهها کلیتر باشد دامنه جستجوی اطلاعات بیشتر خواهد بود. عموماً در تحقیقات میدانی وسیع و بنیادی از کلمات کلی استفاده می‌کنند هر چند اطلاعات به دست آمده خیلی زیاد است ولی از اتقان بیشتری برخوردار خواهد بود. برای پیدا کردن اطلاعات با دامنه کم از کلمات ترکیبی (2کلمه یا سه کلمه باهم) استفاده میکنیم.
مثال: رسانه (دامنه بسیار گسترده)، رسانه و کودکان (دامنه محدودتر)، نقش رسانه و کودک(دامنه بسیار محدودتر)
٥- بدنه
مقدمه
مقدمه مقاله در چند جمله یا پاراگراف توجیهگر و نقشه تحقیق است. ادبیات مناسب در مقدمه باعث خواهد شد تا خواننده در همان ابتدا انگیزه مطالعه پیدا کند. مقدمه بخشی از یک مقاله است که بیان کننده علل بررسی این موضوع، انگیزه آن، هدف و سابقه تحقیق در آن ذکر شده است. مقدمه باید به طور اجمال به سوال اصلی و سوالات فرعی بپردازد.
عده‌ای مقدمه را جزء یک مقاله نمی‌دانند ولی واقع این است که مقدمه بخشی از مقاله تحقیق ماست.
مقاله خود می‌تواند دارای دولایه باشد. یک لایه که در آن به بررسی روش کلی کار که شامل ادبیات موضوع، ارائه تئوریها، روند و سیر تحقیق، محدوده زمانی کار، مشکلات و شیوه کار و اهداف بسیار کلان آن باشد که این بخش می‌تواند به عنوان پیشگفتار نیز آورده شود.
لایه دیگر محل ورود به بحث اصلی است که بخشی از مقاله ما خواهد بود.
نکاتی که باید در مقدمه رعایت شود:
تعریف مسئله (بیان هدف) به طور صریح و روشن، و قلمرو تحقیق؛ و بیان زوایای مختلف دیگر مسأله
چیستی مسأله
طرح اهمیت و ضرورت آن؛
طرح سوابق تاریخی موضوع و بررسی تفاوت این پژوهش با کارهای قبلی؛
علل بررسی موضوع و اثر نبود آن (طرح مشکل و آثار آن)
طرح سوالاتی که مقاله به آن پاسخ خواهد داد (ابعاد مختلف مسأله)
تاثیر نتایج تحقیق در وضع فعلی
ارائه اجمالی فرضیه
روش تحقیق: مواد و روشها ( نحوه گردآوری دادهها به چه صورتی بوده است: جامعه آماری و ویژگیهای آن، نمونه آماری، حجم نمونه، منطق انتخاب آنها، روش نمونه گیری و علت انتخاب روش، ابزار جمع آوری اطلاعات، گروههای موجود در طرح و نحوه کنترل متغیرها، اعتبار وپایایی، روش تحلیل داده ها ودلیل انتخاب آزمون های آماری)
تعریف متغیرها
طرح طبقه‌بندی‌ها و شاخه‌های مرتبط با موضوع؛
ارائه تعاریف اصطلاحات اصلی و علائم و اختصارات؛
مقدمه باید از تعارفات و ابهام به دور بوده و به صورت کاملا شفاف، نمایی از کل مقاله ایجاد کند.
مروری کلی بر مقاله.
این بخش می‌تواند با بخش بعدی ترکیب شود.
شروع یک مقاله
این مطلب از مواردی است که عموماً نویسندگان تا زهکار به عنوان یک مشکل از آن یاد می‌کنند. نظر به اهمیت آن مطلب زیر از سایتی دیگر آورده شده است
«آغاز مقاله از مهمترین بخش‌های یک مقاله است. زیرا همین بخش است که مخاطب را به خواندن ادامه مطلب جلب میکند. در واقع شروع یک مقاله، حکم ویترین آن مقاله را دارد. اما همین قسمت یکی از سخت‌ترین بخش‌های مقاله‌نویسی است. بیشتر مشتاقان مقاله‌نویسی نمی‌دانند چگونه نوشتار خود را آغاز کنند. برای این بخش از مقاله روش‌های مختلفی وجود دارد:
١- ساده، مستقیم و خبری:
در این نوع مقدمه، نویسنده در ابتدا موضوع را برای خواننده مطرح یا خبری را که در مورد آن به ارائه نظر می‌پردازد، بیان میکند و در یک جریان منطقی - تشریحی با نتیجه‌گیری مقاله را به پایان می‌برد.
مثال ١: «مراکش، همسایه‌ی نگران الجزایر، کشوری که به بیماری تروریسم مبتلاست از اوایل ماه سپتامبر، از مرزهای شرقی‌اش بیشتر مراقبت میکند. مراکش برای مسافران الجزایری روادید وضع کرد. دولت الجزایر نیز بی‌درنگ به اقدام تلافی‌جویانه دست زد.»
مثال ٢: «قانون جدیدی برای مطبوعات وضع کرده‌اند که من هنوز شأن نزول آن را نمی‌دانم. اگر سمع قبول و همدلی و تفاهمی وجود داشته باشد با همان قانون قدیم هم می‌شد خیلی کارها کرد.»
دقت شود شکل مستقیم و خبری با خبردهی صرف تفاوت دارد. به عبارت دیگر خبردهی در آغاز مقاله باید با ظرافت مقاله‌نویسی همراه باشد.
٢- نقل قول و اقتباس از افکار و عقاید دیگران:
در این نوع مقدمه، نویسنده با یک جمله یا بند از نوشته یا افکار مشاهیر علمی، ادبی، مذهبی و... مقاله را آغاز میکند. ممکن است نقل قول از یک آدم غیرمشهور و عادی هم باشد اما در هر حال نقل قول باید با موضوع مقاله مرتبط باشد.
مثال ١: «سخن کارل پوپر- دانشمند اتریشی- است که خطرناکترین اندیشه سیاسی آرزوی خوشبخت ساختن انسان است و مصیبت زندگی این است که کوشش برای ساختن بهشت همیشه به ایجاد دوزخ منجر شده است.»
مثال ٢: «دکتر عباس میلانی در پیشگفتار کتاب «تجدد و تجدد ستیزی»، تجدد را همزاد انقلابی علمی معرفی میکند و آنگاه مقاله‌نویسی را مولود و نمود تجدد می‌خواند، او در ادامه مقاله‌نویسی را ملازم فردگرائی می‌آورد که خود زائیده و زاینده‌ی تجدد است.»
٣- امثال و حکم و روایات:
نویسنده می‌تواند مقاله را با یک مثل، حکایت یا روایت آغاز کند. بدیهی است این مثل یا حکایت باید هم‌آوا با موضوع و هدف مقاله انتخاب شود:
مثال ١: «می‌گویند ترس برادر مرگ است ولی کسی نگفته پدر و مادرش کیست. پدر ترس جهل است. تا انسان نسبت به کسی و چیزی، یا محل و موضوعی بی‌اطلاع نباشد از آن نمی‌ترسد.»
مثال ٢: «از قدیم گفته‌اند سگ زرد برادر شغال است. ظاهراً حکایت این روزهای ما هماهنگی تام و تمامی با این مثل قدیمی دارد.»
٤- شعر:
آوردن قطعه شعری از شاعران کهن و نو به جذابیت مقاله کمک میکند. در واقع شعر بیشترین معنا را با کمترین واژه‌ها ادا میکند. قطعه شعر می‌تواند هدف نویسنده را از مقاله در ابتدای نوشتار بیاورد.
مثال ١:
«چه گام‌هایی
نه از بیم تیر سربی دشمن
که از بیم تیر طعنه‌ی یاران خویشتن
در راه مانده است. (حمید مصدق)
آیا می‌دانید که نشریه یا کتاب چطور منتشر می‌شود. خیلی ساده است. عده‌ای از انسان‌های بزرگ (یعنی تنومند) به جنگل می‌روند...»
مثال 2: «اولین نامه‌ی تبریک که رسید یادم آمد که هشت سال تمام از انتشار نگین می‌گذرد. با این شماره وارد نهمین سال می‌شویم یعنی سرگذشتی که در نیمه اول خرداد ١٣٤٤ شروع شد هنوز هم ادامه دارد.
اشک عارف ز سر گذشت و گذشت / صد چنین سرگذشت می‌گذرد
در بدترین شرایط حالی و مالی بود که انتشار نگین را شروع کردم.»
٥- وصفی:
مقاله‌نویسانی که قلم‌شان دارای قدرت تصویرپردازی و تشریح است معمولاً از این روش برای شروع مقاله استفاده می‌کنند. این روش برای توصیف یک واقعه یا صحنه و عینیت بخشیدن به موضوع و خواننده را در صحنه قرار دادن، مورد استفاده قرار میگیرد.
مثال: «تراژدی بوسنی به خون‌های ریخته شده‌ی مردم و ویرانی یک کشور، محدود نمی‌شود. میراث واقعی جنگ بوسنی بطور مسلم در سرزمین‌های دوردست، سال‌ها احساس خواهد شد.»
مواد و روش ها( تکنولوژی پیشنهادی)
در این قسمت از مقاله چگونگی و روش انجام پژوهش توضیح داده می شود. خواننده باید بتواند تا با خواندن قسمت مواد و روشها، از کلیه فعالیت ها، اعم از چگونگی نمونه گیری (انتخاب نمونهها) جامعه هدف و مراحل اجرائی پژوهش و نحوه تجزیه و تحلیل دادهها ذکر می‌شود. در این قسمت در مورد تغییر بیشتر بحث شده و روش اندازهگیری و میزان دقت و چگونگی کنترل آنها گفته می شود. گاهی روش کنترل و چگونگی رعایت مسائل اخلاقی نیز باید ذکر شود تجربیات کسب شده و علوم جدید مطرح شده آگاهی یابد. نیاز است تا از کلیگویی در این قسمت خودداری شده و روند اعلام مطالب بصورت منطقی و کاملاً علمی صورت گیرد. پراکندهگویی در این قست باعث سردرگمی خوانندگان خواهد شد. ارایه راهکارهای کاملاً علمی و استناد به تجربیات کسب شده از عوامل موفقیت نگارش بخش مواد و روشهاست.
در بخش مواد و روشها میتوان بخش‌های مرتبط با موضوع مقاله را بطور جداگانه و با عناوین مشخص مطرح نمود. برای مثال اگر عنوان مقاله در خصوص ایجاد زهکش سراسری باشد، می توان در قسمت مواد و روشها از عنوانی تحت عنوان: «چگونگی اجرای زهکش»، «مصالح بکار گرفته شده»، «چگونگی ایجاد دریاچههای مصنوعی جهت تخلیه زه آبها» و دیگر موارد مرتبط استفاده نموده و در خصوص هر کدام از آنها توضیحاتی جامع و مستند را ارایه داد.
بدنه اصلی مقاله
· متشکل از یک تا چند بخش و در برگیرنده اصل تحقیق.
نوشتار در بدنه اصلی مقاله باید دارای شیب مناسب و روانی باشد. ابتدای مطالب باید از پیشفرضهای ثابت و قابل قبول شروع گردد. استفاده از نتایج گرفته شده، جملات ادعایی، پیش فرضهای ذهنی فردی و یا موارد اختلافی باعث خواهد شد که خواننده از همان ابتدا با ذهنیت دفاعی و یا انتقادی ورود کند. معادلات منطقی و پیش فرضهای ثابت خواننده را در ابتدا همراه خواهد کرد و با استفاده از همان مشترکات میتوان مطالب بعدی را ثابت نمود.
بدنه اصلی مقاله و یا کتاب (متن هر مقاله) متشکل از چند بخش و یا فصل مستقل است که در یک نگاه کلی به هم مرتبط خواهند بود. درست است که هر بخش، به مباحث مربوط به خود می‌پردازد ولی هر بخش با جملاتی در اول و در آخر خود محتوا را به قبل و بعد پیوند میزند. هر فصل نیز خود دارای بخش‌های دیگری به همین صورت است. (اگر در صورت لزوم تقسیم بندی لازم وجود داشته باشد).
نکته ضروری:
شروع یک مقاله با جملات کلیدی و یا حتی با یک سوال کاربردی خواننده مطلب را تا انتها به دنبال خود میکشاند. اگر خواننده مطلب با خواندن فقط چند سطر از مقاله (انتخاب عنوان و موضوع و هدف ضروری است) احساس کند پاسخ سوالات ذهنی خود را در این نوشتار پیدا میکند به یقین تا آخر مطلب را همراه ما خواهد بود. نویسنده لازم است در مقدمه و ابتدای مقاله با جملات متقن و جذاب در خواننده ایجاد انگیزه نماید.
نتیجه ضمن بحث
در ضمن هر بخش یا هر استدلال در تحقیق عموما پس از ترکیب گزارهها نتایجی حاصل می‌شود که این نتایج ما را به یک مسیر اصلی که همان هدف اصلی و یا نتجیه نهایی است هدایت میکند
این نتایج در انتهای هر بخش نیز به طور مشخص باعث جمعبندی آن فصل میگردد و خواننده با یک نتیجه بدست آمده وارد فصل بعد میگردد.
پاورقی و پینوشت
در موارد مختلف برای توضیح بیشتر متن و ارائه نشانی دقیق آن برای مراجعه محققین، شمارهای در متن آورده می‌شود که توضیحات بیشتر آن در پایین صفحه میآید.
در بعضی موارد که میزان پاورقی لطمه به متن اصلی وارد میکند این را در آخر هر بخش و یا فصل مربوطه و یا در آخر مقاله یا کتاب قرار میدهند.
در این مورد نظرات مختلفی ارائه شده است:
· عده‌ای بر این اعتقادند اکه اگر این مطلبِ ارجاعی به پاورقی ضروری است باید در متن اصلی در بین دو پرانتز() قرار گرفته و به طور اجمال نشانی آن آورده شود و نشانی تفصیلی آن در انتهای مقاله به صورت فهرست منابع ذکر گردد.
· عده‌ای دیگر بر این هستند که وجود کلمات اضافی در متن باعث از هم گسستگی در محتوا خواهد شد و تمرکز خواننده را از بین می‌برد.
· عده‌ای دیگر معتقدند در صورتی که مطلب دارای اهمیت ویژه است با ذکر این نشانی در میان متن بر اعتبار آن افزوده می‌شود.
هر آنچه که هست نمونه این موارد را برای استفاده آوردهایم اما این نکته ضروری است که در تمام متن باید از یک شیوه و روش استفاده کرد.
روش ارجاع از مجله به عنوان منبع:
نـام خـانـوادگـى و نـام مـؤ لف؛ عـنـوان مـوضـوع؛ نـام مـجـله؛ دوره چندم، شماره چندم، صفحه چندم.
روش ارجاع از کتاب به عنوان منبع:
نام خانوادگی و نام مولف؛ عنوان (به صورت ایتالیک)؛ شهر نشر: اسم ناشر، سال نشر؛ شماره مجلد
مثال: رک (یعنی رجوع کنید به): حسینی طهرانی، سید محمد حسین؛ معاد شناسی؛ مشهد: موسسه علوم و معارف اسلام، 1419 ه. ق. ج 8، ص 27.
6- نتیجه نهایی
نتیجه در ساختار مقاله نشاندهنده مسیر طی شده به صورت منطقی از ابتدا تا انتهاست. در این قسمت نتایج به دست آمده باید بسیار روان و دقیق بدون هر گونه شرح و تفسیر اضافی ارائه میگردد. این نتیجه جمع بندی تمام نتایج گرفته شده در فصلهاست. البته باید سعی شود که تکرار نتایج فصلها نباشد.
خلاصهای از مساله و یافتههای حاصل
ارتباط بین یافتهها (ارائه روابط علت و معلولی و نتایجد بهدست آمده) و فرضیههای طرح شده
تبیین و تفسیر یافتهها
اشاره به محدودیت ها
ارائه مدل جدید در یک جمله
تبیین فضای پیش رو پس از تحقیق برای انجام حرکتهای بعدی
٧- چکیده
شاید بتوان چکیده را در یک جمله اینگونه تعریف کرد:
«چکیده همان مقاله است اما در چند سطر»
بعد از عنوان مقاله چکیده بیشترین خواننده را به خود اختصاص میدهد. کسانی که وقت مطالعه کل مقاله را ندارند، ارزیابان مقاله و کسانی که اساساً به دنبال حل مشکل خود در مقاله میگردند از خوانندگان چکیده هستند.
در اکثر موارد، چکیدهها به عنوان اطلاعات جامع ومختصر در بانکهای اطلاعاتی الکترونیکی قرار گرفته و به صورت «خلاصه و یا مجموعه مقالات» چاپ میشوند.
نکاتی که در چکیده باید رعایت شود.
· معرفی کلی و گویای تحقیق شامل بیان: هدف و قلمرو تحقیق، اهمیت کلّی تحقیق، مروری فشرده بر ساختار مقاله، اشاره کلّی به نوآوری‌ها و دستاوردهای مقاله، فرضیه، سوال اصلی؛
پرهیز جدی از آوردن مراجع، فرمول و علامت‌های ویژه؛
صعود و نزول در متن چکیده رعایت شده باشد.
متن پیوسته باشد. (به لحاظ ادبی ارتباط بین جملات رعایت شود)
رعایت کوتاهی و فشرده بودن (در حد یک بند و سقف 200 تا 300 کلمه) البته این نیز به حسب نوع مقاله متغیر است یعنی یک مقاله 3 صفحهای چکیدهای در 3 سطر خواهد داشت؛
در صورت فارسی بودن مقاله، در بعضی از موارد چکیدهای به انگلیسی نیز نوشته می‌شود.
دقت داشته باشید چکیده با خلاصه متفاوت است.
٨- فهرست منابع
ارائه فهرست مرتب شده منابع.
اشاره به اسناد و مدارک علمی برحسب نام خانوادگی مولفان و به صورت الفبایی بدون ذکر شماره.
در آخـر هـر مـقـاله پـژوهـشـى (خـواه یک مقاله کوتاه و یا رساله و کتاب طولانى باشد) لازم است کلیه منابعى را که در متن نوشته خود از آنها استفاده کردهایم، به صورت زیر ذکر نماییم :
فهرست مجلات:
نـام خـانـوادگـى و نـام مـؤ لف، تاریخ انتشار، عنوان مقاله (به صورت درشت)، نام مجله، شماره مجله.
فهرست کتابها:
نام خانوادگى و نام مؤ لف، سـال انـتـشـار، عـنـوان کـتـاب، محل چاپ: نام ناشر، تـاریـخ و نـوبـت چـاپ.
قابل دقت است در ذکر منابع کتاب، قرآن کریم، نهج البلاغه و صحیفه سجادیه خارج از ترتیب فهرست الفبایی به صورت مستقل در ابتدای عناوین ذکر می‌شود. مثل نمونه زیر:
قرآن کریم
نهج البلاغه
ساروخانی باقر؛ روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی؛ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی، 1379.
واسطی شیخ عبدالحمید، راهنمای تحقیق بر اساس نگرش اسلام به علم و هستی؛ قم: انتشارات دارالعلم، 1381.
٩- پیوست‌ها و ضمائم (در صورت نیاز):
• ارائه مطالب ضروری برای فهم و پشتیبانی از مطالب اصلی مقاله، نمودارهای مکمل، عکسها و...
**************************************
ب) بررسی به لحاظ ساختار محتوایی مقاله
منظور از ساختار محتوایی
نویسنده مقاله برای تبیین و توضیح مطالب خود از جملات، پاراگرافها، فصل ها و بخش‌های مقاله و یا کتاب استفاده میکند. نویسنده مسیر کار خود و نقاط هدفگذاری شده را مد نظر دارد و با استفاده از جملات، خواننده را به سوی آن سوق میدهد. این جملات باید از قبل برای نویسنده کاملاً روشن باشد تا در تدوین از مسیر اصلی خارج نشود این نقاط در ارزیابی توسط ارزیابان شناسایی شده و بارم گذاری میگردد.
اجمالی از نکات شاخص مورد ارزیابی
١- جملاتی که بیانگر نیازی است که متن برای پاسخگویی به آن است.
٢- جملاتی که بیانگر هدف مؤلف است.
٣- جملاتی که زمینه‌سازی است.
٤- جملاتی که بدنة مطلب است.
٥- جملاتی که بیانگر توصیه‌ها و نتایج مؤلف است.
در هر یک از محورهای پنجگانة فوق، سه گونه جمله وجود دارد: (دقت شود که خواننده انسجام واتقال مطالب در از وجود چنین جملاتی دریافت میکند.)
أ- جملاتی که بیانگر ادعاهاست.
ب- جملاتی که بیانگر استدلال‌‌هاست.
ج- جملاتی که بیانگر نقدها و ارزیابی‌هاست.
نقاطی که توسط ارزیابان مورد دقت قرار میگیرد
کشف شعار اصلی و جمله مرکزی متن
کشف جملات کلیدی (جملاتی که اگر حذف شوند مقصود متن از بین خواهد رفت)
کشف قیاس‌های منطقی که در ترکیب جملات به کار رفته است :
ترکیب‌های بیانگر منطقی بودن مطلب
ترکیب‌های بیانگر مفید بودن مطلب
ترکیب‌های بیانگر برتر بودن مطلب
رعایت نکات ضروری برای نویسنده
به لحاظ ساختار محتوایی یک مقاله، رعایت نکات زیر برای نویسنده ضروری است:
الف- مرتبط بودن مطالب و کامل بودن
تمام موضوعات مطرح شده‌اند.
استدلال‌ها و بحث‌ها در کلیت متن مرتبط هستند.
منابع و مراجع ادبیات تحقیق آورده شده‌اند.
منطق و پیوستگی بین استدلال‌ها رعایت شده است.
ب- برخورداری از یک سازمان منسجم:
• مقاله از یک ساختار شفاف مفهومی برخوردار است.
•عنوان‌ها و زیر‌عنوان‌های مناسب، صحیح و مرتبطی به کار برده شده‌اند.
• نظام ارجاع دهی با ثبات و مناسب است.
پ- برخورداری از یک محوریّت تحقیقی در کلّیت و ترکیب مقاله:
• تفکر خلاق، ترکیب و استدلال ظهور و بروز دارد.
• دقت فکری در باره عنوان اصلی دیده می‌شود.
• مفاهیم مرتبط به نحو مناسبی تحقیق شده‌اند.
• استدلال‌ها و اثبات‌ها به وسیله مدارک و مستندات یا ارجاعات پشتیبانی شده‌اند.
• شواهد کافی برای فهم موضوع وجود دارد.
• ادبیات تحقیق مورد نقد و تحلیل قرار گرفته‌اند.
نکته ١: نقل قول
مـى تـوان بـه یـکى از چهار شکل زیر، یادداشت هاى تهیه شده و اطلاعات به دست آمده از منابع گـونـاگون را در متن مقاله به کار برد:
الف) شرح و بسط، که در این روش، مفهوم مطلب اخذ شـده از مـنـابـع دیگر را گرفته و به صورت مشروح و مبسوط با کلمات خودمان مى نویسیم و محتواى آن را با لحن و سبک نوشته خود هماهنگ مىسازیم.
ب) فـشـرده و چـکـیـده، که از طریق آن مفهوم و محتواى مطلب را از منابع گرفته و به صورت چکیدهاى ناب با حدّاقل کلمات، به گونهاى رسا و گویا بیان مىکنیم.
ج) خلاصه، که در این حالت اگر قصد اخذ مطلبى از منبعى داریم که طولانى بوده و از نظر اطـلاعـاتـى چـنـدان دقیق به نظر نمى رسد و یا از نظر گوهر کلام، محتوا و سبک و لحن و غیره داراى اهـمـیـت خـاصـى نـیـسـت، مـى تـوان آن را خـلاصـه کـرده و یـا فـهـرسـت وار بـه دنبال یکدیگر بنویسم.
د) نـقـل قـول مـسـتـقـیـم، کـه در ایـن حـالت مـحـقـق گـفـته یا نوشته فردى را بدون هیچ تغییرى داخل علامت برجسته نما یا گیومه « » قرار مى دهد.
دقت شود این مورد در سه مرحله ظاهری، تحلیل محتوایی و ویرایش مورد دقت قرار میگیرد.
نکته ٢: پرهیز از ارائه مطالبی که تسلط نداریم
برخی از مقالات به جهت بهره گیری از مستندات گوناگون و یا استفاده از فرمولهای مختلف ریاضی، نیاز به تحلیل و تجزیه نتایج کسب شده دارند. مطرح شدن این قسمت از مقاله، نیاز به تسلط نگارنده و آشنایی دقیق با موضوع دارد.
**************************************
ج) ادبیات نگارش و نحوه ارائه
رعایت ملاحظات دستوری در جملات و سعی در نوشتن جملات کوتاه و گویا؛
ادبیات متن باید علمی باشد، عامیانه نویسی، سبک داستان و رمان، معما گونه و.... مطلوب نیست.
سعی جدی در ثبات رویه‌های اتخاذ شده در نوشتار مقاله (مانند اندازه حروف، ضخامت خطوط در جداول و شکل‌ها، نوع خطوط لاتین در کلمات لاتین, فاصله شماره‌ها با متن یا روابط)؛
شمارهگذاری عنوان بخش‌ها و زیربخش‌ها؛
شمارهگذاری روابط و فرمول‌ها؛
ارائه شرح مفید و گویا در بالای جداول و پائین شکل‌ها؛
شماره گذاری جداول و شکل‌ها به طور جداگانه؛
ارجاع دهی به هر جدول و یا هر شکل در متن از طریق شماره مربوطه؛
رعایت دندانه‌گذاری مناسب به منظور تفکیک بهتر و خواناتر نمودن نوشتار؛
پرهیز از شکسته‌شدن کلمات در دو خط متوالی (نظیر «می» در آخر خط و «شود» در ابتدای خط بعدی) در این موارد از نیم فاصله باید استفاده شود (نظیر می شود به: می‌شود)؛
پرهیز از کپی‌کردن تصاویر ناخوانای مراجع و منابع، سعی در بازطراحی آنها با ذکر دقیق مأخذ در ذیل آنها.
علامتگذاریها باید در کل مقاله به یک صورت انجام گیرد.
به عنوان مثال:... در عرصة کار فرهنگی، کلیه نهادها باید توسط....
در عرصهی کار فرهنگی، کلیه نهادها باید توسط....
پیشنهاد می‌شود در این موارد از یکی از کتابهای آئین نگارش و ویرایش استفاده گردد و یک نظام واحد در کل مقاله حاکم باشد. تمامی آدرسدهیها به لحاظ تقدیم و تقدم در ذکر منابع باید از شیوه واحد پیروی کند. و در ابتدا و یا در انتهای مقاله، منبع اصلی آئین نگارش ذکر گردد.
چند نکته ضروری
ذکر نام نویسنده، همکاران، تاریخ ضروری است.
بررسی و جستجو از ساختار آخرین مقالات منتشر شده در نشریه یا ژورنال هدف (نشریه‌ای که قصد دارید مقاله خود را برای انتشار ارسال دارید) در ارائه دقیق مقالات ضروری به نظر میرسد.
ارائه مقاله کامل شده به اشخاص مطّلع و مرتبط با موضوع مقاله و دریافت نظرات آنان و انجام عمل بالعکس در مورد آنان؛
واگذاری تهیه مقالات مروری به محققان با تجربه و نویسندگانی که در زمینه مورد بررسی صاحب نظر بوده و لااقل چند مقاله در این رابطه منتشر نموده‌اند؛
اطمینان از دسترسی به مقالات مرجع مربوط به موضوع مقاله به ویژه مقالات جدید؛
رعایت امانت، صداقت و اخلاق از اصول مهم هر فعالیت علمی و تحقیقی است.
· کلام پایانی: در صورتی که نویسنده در انتظار دریافت نقدها و تجارب دیگران باشد در کلام پایانی خوانندگان را به این منظور راهنمایی کرده و از نظرات آنها استقبال میکند.
· سپاسگزاری: انجام هر تحقیق و فعالیت علمی مرهون آموزش، راهنمایی و همراهی بزرگان و اساتیدی است که کم و بیش محقق را در راه رسیدن به جهش فکری و علمی راهنما بودند. تقدیر و سپاس از آنها به ارزش معنوی و علمی میافزاید و نشان از قدردانی اوست.