پژوهشگر پس از آن که مسئله پژوهش را برای خود روشن کرد، پاسخی را به عنوان فرضیه تحقیق بیان می کند. فرضیه، پاسخی بخردانه، احتمالی و موقت به سوال پژوهشی است که در مراحل بعدی تحقیق، درستی یا نادرستی آن مورد ازمایش قرار می گیرد( شریفی، 23،1380 نقل در تقی زاده 1386 ص 16).
به عبارت دیگر ، فرضیه حدس بخردانه ای درباره رابطه دو یا چند متغیر است که به صورت جمله ای خبری بیان شده و نشانگر نتایج مورد انتظار است( مقیمی ، 1383، 22) .دربیانی دیگر ، فرضیه حدسی است زیرکانه و علمی که باید به کمک واقعیات ( داده ها) مورد بررسی قرار گرفته و سپس تایید یا رد گردد. ( نگهبان ، 1384، 6 نقل در تقی زاده ، 1386، 16).
• تفاوت فرضیه و نظریه چیست ؟
• نظریه و قوانین عمدتا مشتمل بر قضایای کلی و عمومی هستند و به مورد خاصی تعلق ندارند و می توانند مصادیق زیادی داشته باشند . در حالی که فرضیه حالت کلی ندارد و مختص مساله تحقیق است که از قضایای کلی ناشی می شود ولی در یک قلمرو خاص شکل میگیرد .
گاهی اوقات از یک فرمول برای بیان فرضیه استفاده می شود، بدین شکل که:" اگر چنین و چنان رخ دهد چنین و چنان خواهد شد"
بیان فرضیه :
• در هنگام بیان فرضیه محقق به بررسی روابط بین متغیرها می پردازد. به طور متداول این بیان به سه شکل صورت خواهد گرفت : الف : بررسی رابطه علت و معلولی بین دو یا چند متغیر (تاثیر عامل هوش در پیشرفت تحصیلی) ب: بررسی همبستگی و شدت آن بین دو یا چند متغیر (بررسی همبستگی مشکلات روانی و گرایش به اعتیاد) ج: بررسی و مقایسه میزان تفاوت تاثیر یک یا چند متغیر بر یک یا چند متغیر(. مانند تفاوت تاثیر دو روش تدریس بر شاگردان) .
انواع فرضیه در تحقیقات همبستگی و تجربی :
این فرضیه ها به دو نوع تقسیم میشود:
فرضیه تحقیق (1H) و فرضیه صفر (H0)
فرضیه تحقیق از احتمال وجود رابطه یا اثر و یا تفاوت بین متغیرها خبر میدهداین فرضیه ها به دو نوع جهت دار و بدون جهت تقسیم می شود .
فرضیه صفر که به فرضیه آماری یا پوچ نیزموسوم است وجود رابطه ،اثر یا تفاوت بین متغیرها را رد کرده و انکار میکند .
مثال :
الف : فرضیه تحقیق(H1) دو نوع می باشد 1- فرضیه جهت دار و 2- فرضیه تحقیق بدون جهت
1- فرضیه تحقیق جهت دار : به نظر می رسد کارایی معلمان آموزش دیده بیشتر از معلمان آموزش ندیده است.
2- فرضیه تحقیق بدون جهت: به نظر می رسد بین آموزش معلمان و کارایی آنها رابطه وجود دارد.
ب : فرضیه صفر H0) ) در همین مثال: به نظر می رسد بین کارآیی معلمان آموزش دیده و آموزش ندیده رابطه ای وجود ندارد.
اگرچه محقق فرضیه تحقیق را مطرح می کند و درصدد آزمایش آن است، پس از گرداوری اطلاعات و داده ها و طبقه بندی آن ها عملافرضیه صفر را مورد آزمایش قرار می دهد.زیرا روش های آماری تجزیه و تحلیل داده ها قادر به آزمون فرضیه صفر می باشند. درصورتی که فرض صفر رد شود آنگاه فرضیه تحقیق مورد تایید است . اما وقتی فرض صفر رد نشود گواه بر این است که داده های نمونه گواه کافی برای رد فرض صفر بدست نمی دهند و آزمون بی نتیجه می ماند . پیشنهاد می شود در صورت تاکید بر نتیجه گیری باید نمونه بیشتری مورد بررسی قرار بگیرد.
ویژگیهای یک فرضیه خوب:
الف)فرضیه باید قدرت تبیین حقایق را داشته باشد.
ب)فرضیه باید بتواند پاسخ مساله تحقیق را بدهد
ج) فرضیه باید قابلیت حذف حقایق نامرتبط با مساله تحقیق را داشته باشد
د)فرضیه باید شفاف ،ساده،و قابل فهم باشد.
ه)فرضیه باید قابلیت آزمون را داشته باشد.
و)فرضیه نباید با حقایق و قوانین مسلم و اصول علمی تایید شده مغایرت داشته باشد .
ز)فرضیه نباید از واژه ها و مفاهیم ارزشی استفاده کند .
ح)فرضیه باید به مطالعه و پژوهش جهت بدهد.
ی)باید به صورت جمله خبری باشد.
ک)فرضیه ها باید مختص مساله تحقیق باشند
ل)باید بین فرضیه ها و سوالهای ویژه تناظر صوری و محتوایی وجود داشته باشد؛
منظور از تناظر صوری این است که : اولا : به تعداد سوالهای فرعی ،فرضیه تدوین شود.ثانیا : هر فرضیه در مقابل سوال مربوط به آن قرار گیرد.